لزوم توجه به شرایط زمانه در بررسی آثار ادبی

آنچه در ادبیات گذشته و سنتی ما باید مورد توجه باشد این است که این آثار، ادبیات جوانی نیست که از زندگی همسان با زندگی ما مایه گرفته باشد. بیشتر از هزار سال از عمر ادبیات سنتی مان میگذرد.

این آثار از زندگی مردمی مایه گرفته که قرنهاست در غبار زمان محو شده اند، معیارها و ارزش های اجتماعی و فرهنگی ما با آنان قطعاً نمیتواند یکسان باشد.

از این رو باید انتظار داشته باشیم که در این آثار به مواردی برخورد کنیم که با معیارها و ارزش های زندگی مردم امروز مغایرت داشته باشد. نقد و بررسی این موارد و توضیح اختلاف معیارها و بیان علل کج اندیشی ها و افکار خرافه آمیز بسیار اهمیت دارد.
آثار بزرگ ادبی همچون آینه ای است که زندگی اجتماعی زمان خود را با همه پیچیدگی و گستردگی و ابهام در خود منعکس ساخته است، و از آنجا که در چنان زندگیی با ویژگی های خود، ضعف و قوت، همواری و ناهمواری، و زشت و زیبا وجود داشته، به ناچار در چنین آینه ای نیز نمودار شده است: ما سعدی را شاعر و هنرمند بزرگی میدانیم، و این نه بدان سبب است که همه اندیشه های او عین صواب است، و یا نه بدان سبب که تعبیر امروز شاعر و نویسنده ای متعهد بود، بلکه از آن روست که سعدی روح زمان خود را با همه زشتی ها و کاستی ها در آثار خود منعکس کرده است. آثار سعدی باید با شناخت این زشتی ها و کاستی ها و مناسبات و روابط اجتماعی زمان وی ارزیابی و تحلیل شود.

همچنین اگر در آثار دوره ای خاص صفاتی چون بدبینی، عدم اعتماد به دیگران، بی اعتنایی به مصالح اجتماعی، میل نداشتن به شرکت در فعالیت های همگانی، انزواجویی، و نظایر آن وجود دارد، ریشه آنها را باید در عوامل اجتماعی و سیاسی آن دوره و یا دوره های ماقبل نزدیک بدان بررسی کنیم و رابطه عِِلّی ِ وقایع تاریخ و ویژگی های آثار ادبی را کشف نماییم و اندک اندک عادت کنیم تا "تاریخ" را با آثار ادبی مرتبط سازیم.

+گزیده منطق الطیر عطار | انتخاب و شرح: دکتر سیروس شمیسا | 165 ص