هر اقدام جدی آگاهی از خویشتن را به همراه دارد

یکی برای یافتن خویش و دیگری برای گم کردن خویش رو به همسایه می‌آورد. عشق ِ بد تو به خودت، تو را در انزوا و تنهایی زندانی می‌کند. (نیچه)

+ انسان در جستجوی خویشتن | رولو می | سید مهدی ثریا | ۳۲۰ص

[ کی‌ یرکگور می‌گوید: اقدام به هر عملی دلهره می‌آفریند، اما اقدام نکردن گم کردن خویشتن است...و هر اقدام جدی آگاهی از خویشتن را به همراه دارد.] 

نکته نخست این است که انزوا و تنهایی می‌تواند زندان باشد، همانطور که گم کردن خود در دیگری. نمونه‌هایی از عشق ِ بد به خود یا دیگری. 

اما آیا یافتن خویشتن با اقدامات جدی، خیر مطلق است؟ آیا ممکن نیست انفعال نسبی یا انزوا و تنهایی یا گم کردن خویشتن در دیگری، در موقعیت‌هایی بهتر یا بهینه‌تر باشد از آگاهی به خویشتن؟

نکته یا پرسش دوم. عشق ِ بد تو به خودت، چه صورت‌ها یا پیامدهای دیگری دارد یا می‌تواند داشته باشد؟

خودمعیاری

اخلاق نزد مکتبهای فکری مختلف و فیلسوفان دسته بندی و تعاریف گوناگونی دارد. در این بین اخلاق  اگزیستانسیالیستی به گونه ای متفاوت و نو به مقوله اخلاق می‌پردازد.

فیلسوفان اگزیستانس بیش از هر چیز بر موقعیتی که در آن قرار گرفته ایم تاکید دارند و هر عملی را امری ویژه و منحصر بفرد در نظر می گیرند که فاعل خویشتن را در آن موقعیت می یابد و می بایست فراتر از قوانین و قواعد قشری اخلاقی تصمیم بگیرد، انتخاب و گزینش کند و عاقبت تبعات و مسئولیت های عمل خویش را آزادانه و متعهدانه بپذیرد.
از این رو در مکتب اگزیستانسیالیسم باید و نبایدی وجود ندارد و وظیفه و تکلیفی تعیین نمیشود، تنها وظیفه شما "خودشناسی" است.

بنابراین اخلاق اگزیستانسیالیستی معتقد است آنچه را شما انتخاب می‌کنید درست‌ترین انتخاب برای شماست و اراده آزاد انسان منشأ درستی یک عمل خواهد بود. بر این اساس عملاً این انتخاب شماست که موجب درستی کار است.

در این دیدگاه برای آنکه اخلاقی عمل کنید تنها کافی است که موقعیتی که در آن واقع می‌شوید را راهنمای عمل خود قرار دهید و تمام واقعیت‌های اطراف را در نظر آورید در این صورت تصمیمی که می‌گیرید اخلاقی‌ترین کار است.

با اشتهای دیگران غذا خوردن...

اگزیستانسیالیست‌ها می‌گویند که ما با "خودِ مفهومی" مواجه می‌شویم. به تعبیر کیرکگور، ما در خانواده می‌گوییم من "فرزند" خانواده، "مادر" خانواده و ... هستم که باید مثل فرزندها، مادرها و ..عمل کنم وقتی میهمان هستم، باید میهمانانه رفتار کنم و وقتی میزبان هستم، باید میزبانانه رفتار کنم. در هر اوضاع و احوالی باید یک برچسبی بر خودم بزنم و منطبق با آن رفتار کنم (خریدار، فروشنده، شاگرد، فرزند، پدر و مادر، کارمند و رئیس و ....).

ما معمولاً شأن خود را ملاحظه می‌کنیم و سپس می‌کوشیم تا طبق مصادیق آن مفهوم رفتار کنیم. آیا دیده‌اید که خریداری، محسناتِ یک جنس را بگوید و فروشنده‌ای عیب‌های یک جنس را بگوید؟ ما هیچ‌وقت نمی‌گوییم که باید مثل خودم باشم ما اصلاً مفهوم خودمان را نمی‌فهمیم.

ما تفرّد خودمان را فراموش کرده‌ایم. رنگ و بوی دیگران را به خود گرفته‌ایم. مثل چند نوع غذایی که در مکان دربسته‌ای نگهداری شوند، در ابتدا هر کدام از غذاها رنگ و بوی خاص به خود را داشتند ولی حالا یک حد متوسطی از بوهای غذا را درک می‌کنیم. ما نیز از بس خود را با دیگران ملاحظه کرده‌ایم، دیگر رنگ و بوی خود را فراموش کرده‌ایم و رنگ و بوی کلّ را به خود گرفته‌ایم.
این بزرگترین مسخ است که انسان فراموش کند که کیست و خود را همواره "عضو" احساس کند. ما دائماً داریم نقش عوض می‌کنیم. به همین دلیل است که "منِ در خانه" با "منِ در اجتماع" بسیار فرق می‌کند. اما آن‌چه اصل است، همان هست که هست و به مقتضاب خودش عمل می‌کند و هیچ‌وقت یک مفهوم را بر خود تحمیل نمی‌کند. حال برخی گمان کرده‌اند که برای حفظ مناسبات اجتماعی،ِ هر کسی، باید از خود بودنِ خودش دست بردارد. به نظر من درست خلاف این است.

این‌که بسیاری از افراد از شغل خود نارضایتی دارند به این خاطر است که به مذاق دیگران تذوّق کرده‌اند و با اشتهای دیگران غذا خورده‌اند و حالا باید یک عمر کاری کنند که از آن ناراضی اند.

وقتی تفرّد از بین برود، مسخ انسان پیش می‌آید و این عوارض را به دنبال می‌آورد: احساس نارضایتی، حرمان، افسردگی و عدم استقامت.

علی بن ابی طالب میگوید اگر عرب پشت به پشت هم بایستند، از موضع خود برنمی‌گردم. اما ما زمانی که امور ناخوشایندی می‌بینیم، در خودمان شک می‌کنیم. زیرا از همان ابتدا نیز به دنبال خوشایند دیگران بوده‌ایم. اما او میگوید: از پشت کردنِ مردم می‌فهمم که بر حقم.

+مصطفی ملکیان

جز در دل خاک هیچ منزلگه نیست...

در سفر اوّلم به ارمنستان شبی در جستجوی آدرسی گم شده بودم، به تمامی ناشناس و غریب. مردی با چهره ی شکسته و لباس کار مندرس وجعبه ابزاری در دست میگذشت، پنجاه شصت سالی عمر داشت، سلام کردم و آدرس پرسیدم، پرسید: «اهل کجایی؟» گفتم: «ایران» گل از گل اش شکفت و فوری گفت : «عمر خیّام! عمر خیّام!» تعجب کردم که خیام را می شناسد، نه فارسی می دانست و نه انگلیسی! رباعیّات خیّام را به روسی خوانده بود. 
خیّام را ما ایرانیان کمتر از مولانا و حافظ ارج می نهیم زیرا خیّام تفکّر «خوش خیالانه ی عرفانی» ما را تغذیه نمی کند. خیّام مرگ را نقطه ی پایان می داند و به ما وعده ی جاودانگی نمی دهد. در بین شاعران کهن ایرانی هیچکس به اندازه ی خیّام «تراژیک» و اگزیستانسیالیست نیست. خیّام تمام آنچه قرن ها پیش از او اپیکور یونانی و قرن ها پس از او نیچه ی آلمانی گفته اند به سادگی و اختصار در رباعی هایش سروده است. بیانیه ی خیّام این است:
زندگی یک تراژدی است ولی من سرم را بالا می گیرم و به این تراژدی «آری» می گویم.

+محمدرضا سرگلزایی